Институтот за европска политика Скопје го изработи шестиот Извештај за Поглавјето 23 согласно Извештајот на Европската комисија. Во него е опфатен периодот од април 2020 до септември 2021 година, а главните области се правосудството и темелните права во земјата, борбата против корупцијата, ранливите групи и дискриминацијата, слободата на изразување и медиумите. Кои проблеми се нотирани и како да се поправат состојбите?
Пишува: Мирослава Бурнс
Во земјата треба да се направат многу измени и подобрувања за да се намали корупцијата, да се искорени дискриминацијата, но и да се врати довербата во судската власт. Довербата на граѓаните во судството не е на највисоко ниво, исто како и довербата во јавното обвинителство, се вели во најновиот Извештај на Институтот за европска политика Скопје, којшто го опфаќа периодот од април 2020 до септември 2021 година, ги обединува сите заклучоци и препораки од Поглавјето 23 кое се однесува на Правосудството борбата против корупцијата и темелните права.
За да се одржува довербата во овие институции, потребно е да има транспарентност на судските постапки и да се спроведуваат пресудите. Наодите во Извештајот, пак, покажуваат дека се избираат и се разрешуваат судии зад затворени врати и без образложенија. Оние судии, пак, кои не се избрани, не се жалат до Врховниот суд, па овој механизам е замрен иако на хартија постои. Од друга страна, судскиот буџет е сиромашен. За да се обезбеди независност судот треба да има свој буџет, како и тело коешто ќе ги врши вработувањата, без нив да ги одобрува извршната власт. На судовите и на јавните обвинителства им треба и компјутерска опрема, со што овој процес на дигитализација би довел до полесно пребарување на интернет страницата на судовите и ќе ја зголеми отвореноста кон јавноста на која, исто така, треба да ѝ се пружат и електронски услуги.
Северна Македонија има донесено Стратегија за реформа на правосудството за 2017-2022. Правните норми се сменети, но во наредниот период треба да се имплементираат особено кога станува збор за планот за дигитализација на судството, а за реформирањето ќе требаат пари.
За новиот Закон за судски совет, судската фела и дел од невладините организации имаат забелешки затоа што претседателот на Судскиот совет се избира од членовите кои се избрани од Собранието. Советот на јавни обвинители треба да ги отвори своите седници за медиумите и невладините организации. И во двата совета треба детално да се образложуваат одлуките за (не)избор на судии и јавни обвинители, а со цел најнапред зачувување на авторитетите на Советите кај судската и обвинителската фела и, секако, во насока на враќање на довербата на граѓаните во правосудниот сектор. Иако Советот на јавни обвинители од 2021 година има нов буџет, тој е проектиран под минимално потребните средства за негово нормално функционирање, се вели во извештајот од Институтот за европска политика Скопје.
Борба против корупцијата
Во однос на транспарентноста и отвореноста, во услови на пандемија, ДКСК транспарентно ги објавуваше сите информации на својата интернет-страница. Нејзините седници (вклучително и дискусиите за предметите) беа јавни, ДКСК овозможи одржување на седниците онлајн за време на пандемија на кои имаа можност да се приклучат и медиумите. Во 2021 година ДКСК доби нови соодветни простории со цел непречено извршување на нивната работа. Сепак, потребно е зголемување на буџетот, како и соодветна кадровска и техничка екипираност на Комисијата. Со цел унапредување на ефикасноста на кривичната правда, неопходна е сериозна заложба на државата за унапредување на кадровската екипираност, материјалните услови и поголем буџет на судовите и јавните обвинителства. Исто така, потребно е и искористување на ресурсите од поранешното Специјално јавно обвинителство, поточно обучениот стручен кадар за работа со дигитални алатки, како и користење на најновата опрема од СЈО, која не се користи веќе две години, се препорачува во Извештајот.
Слобода на изразување и медиуми
Проблем е и што Северна Македонија нема законска регулатива што ги таргетира лажните вести. Дезинформациските кампањи се најзастапени на социјалните медиуми, како „Фејсбук“, „Јутјуб“ и „Твитер“, но тие имаат и тенденција да се појавуваат и на традиционалните медиуми, а особено и на локални медиуми.
Владата на РСМ во март 2021 година го објави документот „Акција 21 – европски стандарди дома“, во кој еден од приоритетите вклучен во документот е борбата против дезинформациите. Имено, решавањето на приоритетот предвидува консултации со медиумските работници и граѓанскиот сектор за наоѓање решенија во борбата против лажните вести и говорот на омраза. Тоа иницијално треба да вклучи соработка со проверители на факти, пристап на медиумите до релевантни извори и информации и зајакнување на медиумската писменост.
За одбележување е и тоа што на 27 април 2020, новинари и медиумски работници поднесоа тужби за надоместок на нематеријална штета за нападите и случувањата на 27 април 2017 година во Собранието. Судот ги одби тужбите на две новинарки врз основа на тоа дека „новинарите немале право да бараат надоместок на нематеријална штета за претрпени душевни болки и наведува дека двете немале телесни повреди“. Дополнително, за друг новинар судот барал да му докаже дека е новинар, бидејќи судот не го сметал интернет-порталот како медиум.
Препораките за подобрување во областа на слободата на изразувањето и медиумите се однесуваат и на тоа да се избираат членовите на Советот на АВМУ и Програмскиот совет на МРТ за да се деблокираат овие тела. Дополнително, се бара надлежните институции да постапуваат поефективно кога ќе им биде пријавено загрозување на безбедноста на новинарите. Медиумските работници сè уште се соочуваат со предизвикот во поглед на висината на примањата, но и отсуство на мерки што би го стимулирање професионалното медиумски работење.
Има подобрувања во саморегулацијата. Еден случај наведен во Извештајот е тоа што преку Регистарот на професионални онлајн-медиуми се означуваат онлајн-медиуми што исполнуваат критериуми за професионално известување. Чекор понапред во оваа насока се оди со соработката со агрегаторот на вести „Тајм.мк“ (Time. mk) и со регистарот на онлајн-медиуми на „Промедиа.мк“ (Promedia.mk). Имено, Time.mk нуди верзија на нивниот агрегатор што покажува новости од онлајн-медиуми што се дел Регистарот на професионални медиуми. Ваквиот пристап нуди можност на граѓаните да читаат новости од медиуми што се етички и не се склони кон ширење на лажни вести и дезинформации.
Ранливи групи и принцип на недискриминација
Лицата со попреченост и слепите лица сè уште се соочуваат со предизвици зашто не можат да ги остварат истите права како другите граѓани. На слепите лица уште не им е овозможен пристап до просторна околина, транспорт, информации, комуникации и други услуги и капацитети во урбаните и руралните средини. На 70 отсто од избирачките места лицата со попреченост немале пристап, а 20 институции воопшто немаат обезбедено пристап на лица со посебни потреби до првиот кат, додека 64 институции немаат обезбедено пристап до вториот кат од институцијата. Затоа Комисијата за спречување и заштита од дискриминација утврди директна продолжена дискриминација од страна на ДИК кон лицата со физичка попреченост во подрачното одделение на ДИК во Карпош. Имено, на лицата со попреченост им било оневозможено да депонираат свој потпис за поддршка на кандидатска листа поради неприспособеност и непристапност на објектот за лицата со физичка попреченост.
Во земјата има 34 дневни центри за лица со попреченост, што според родителите на овие лица не се доволни. Во поглед на родовиот аспект, државата нема развиено пристапни услуги за жени со попреченост-жртви на семејно насилство (вклучително и шелтер-центри). Жените Ромки се поподложни на семејно насилство во споредба со другите заедници кои живеат во земјата. Тоа се должи поради двојната дискриминација врз основа на полот и етничката припадност, социјалното исклучување и системските бариери со кои се соочуваат во поглед на бирократските процедури. Дури 85,6 отсто од Ромките немаат посетено матичен гинеколог, а поради недостиг на матичен гинеколог во Шуто Оризари не можат да остварат прегледи, додека само 2 отсто од Ромките од Шуто Оризари се опфатени со Програмата за скрининг на ракот на грлото на матката на Министерството за здравство. Во јавните институции, само четири Ромки се вработени на раководни позиции. Во политичкиот живот, има голема неурамнотеженост помеѓу учеството на жените и мажите. Баланс има помеѓу раководители на сектори и одделенија, но во поглед на градоначалници, претседатели и членови на совети и претседатели на урбани и месни заедници, мажите доминираат во нивното присуство во процесите на одлучување на општинско ниво. Наспроти ова, жените доминираат како директорки на градинки наспроти мажите. Во Северна Македонија сѐ уште има јаз помеѓу платите на мажите и жените. За исто ниво на образование, работно место и работни квалификации, дел од жените сѐ уште се помалку платени од мажите особено во професиите со пониски примања, како што се во текстилната и кожарската индустрија.
Препораките за подобрување на условите во врска со принципот на недискриминација во Република Северна Македонија, се Собранието да го изгласа седмиот член на Комисијата за спречување и заштита од дискриминација со што би се подигнала ефикасноста и ефективноста на работата на ова тело за еднаквост. Владата пак, треба да развие економски мерки со родов аспект што ќе придонесат на олеснување на штетните последици од пандемијата предизвикана од ковид-19, како и да се потруди да се внесат Ромките на пазарот на труд преку отстранување на системските предизвици со кои се соочуваат. Дополнително, да покажат политичка волја да овозможат повеќе жени Ромки да работат на функционерски и раководни позиции во државниот апарат.
Во Извештајот на Институтот за европска политика има препорака и за МВР – да покренуваат кривични наместо прекршочни пријави согласно Кривичниот законик во случаи на насилство во домот. Дополнително, потребно е подигнување на свеста и сензибилноста на полициските службеници при постапување по овие случаи. Треба да се усвојат измените на Кривичниот законик, кој ќе го вклучи делото „демнење“ во насока на поголема заштита на жените, а секторот за компјутерски криминал при МВР да биде проактивен во поглед на случаите на говорот на омраза на социјалните медиуми, особено на социјалната мрежа „Фејсбук“, каде што најмногу се шири расна, етничка, хомофобична и ксенофобична омраза.
Потребно е да се развијат пристапни услуги за жени со попреченост-жртви на семејно насилство (вклучително и шелтер-центри), да се усвои Националниот акциски план за правата на ЛГБТ-заедницата, што ќе овозможи поголема заштита на оваа група граѓани и владата да алоцира повеќе средства за исполнување на новата стратегија за Роми што е во изработка. Во услови на пандемија, потребно е да се унапредат состојбите во областа на домување, социјална сигурност и образование на ромската етничка заедница. Во Извештајот се препорачува во иднина, Државната изборна комисија треба да овозможи физички пристап до сите изборни места за да гласаат и лицата со физичка попреченост, наместо да им бидат скратени политичките права.
Овој напис е изработен во рамките проектот Проверка на фактите за напредокот на Северна Македонија кон ЕУ, имплементиран од Фондацијата Метаморфозис. Написот, кој е првично објавен во Вистиномер, e овозможен со поддршка на американската непрофитна фондација NED (National Endowment for Democracy). Содржината на написот е одговорност на авторот и не секогаш ги одразува ставовите на Метаморфозис, НЕД или нивните партнери.
Крадењето авторски текстови е казниво со закон. Преземање авторски текстови и фотографии од ©DRNKA.MK е дозволено само делумно и со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.
