Воведувањето на принципот мерит систем или вработување и напредување во службата исклучиво според системот на заслуги, зависи од решенијата вградени во законите и во измените што се тема во институциите на системот пред да стапат во сила. Воедно со новите законски решенија треба да се стави брана и на партизацијата, на непотизмот и кронизмот, особено во високата раководна служба, што е врзано со Закон за висока раководна служба (ЗВРС),се наведува во Извештајот на „Метаморфозис“ за реформите во јавната администрација насловен како: „Администрирањето“ со администрацијата – клучен предуслов за реформите, во кој се прави пресек на состојбата со реформскиот процес од 2021 година, заклучно со 31 март 2022 година
Деполитизација на администрацијата
Впрочем, тоа е и главниот мотив на овој закон. Тој, според експертите, освен назначување први луѓе во јавни претпријатија, агенции, инспекторати и други органи на државна управа, предвидуваше и професионализација при назначувањето секретари, освен во институциите на централната власт и во локалните самоуправи, иако во расправта се наметнало прашањето дали тоа не значи мешање во локалната самоуправа. Во последната верзија на законот, сепак, останало тоа решение. Како и да е, со законот првично било предвидено тој да се однесува на околу 250 раководни позиции (иако се размислувало и за опфат на сите луѓе во управните и надзорните одбори на јавните претпријатија и акционерските друшва во државна сопственост), и со тоа да се намали политизацијата во високата раководна служба и таа да се замени со професионален кадар избран според мерит системот. Друго спорно прашање било каде, во која институција ќе бидат лоцирани комисиите за избор на кандидати за висока раководна служба. Дали во Собрание, како што претходно било планирано во една од измените или во Влада и министерствата.
Според информациите до кои дојдовме при подготовка на овој Извештај и од експертите и од други извори, проблемот дефинитивно е во два сегмента – каде ќе бидат позиционирани комисиите и поткомисиите и изборот на секретарите – државниот секретар во министерствата и секретарите во локалните самоуправи. Вториот проблем со секретарите во последната верзија на законот бил решен на тој начин што за избор останале и секретарите во општините, додека не добивме информација за тоа на кој начин бил решен проблемот со местоположбата на комисиите и поткомисиите.
Што се однесува до долгиот пат на овој никогаш неизгласан закон, иако се подготвува од 2019 година, речиси и да нема сомневање во експертската јавност и кај медиумите, дека основната причина лежи и во партизацијата на високата раководна служба што е постојано предмет на партиски пазарања и договорања од типот „мое-твое“. Пример за ова се гледа при постигнатиот договор за нов коалициски партнер во актуелната Влада, кога освен за министерските места беа договорани позициите за вкупно нешто под 50 раководни позиции на органи, тела и институции во рамките на системот на извршната власт, за што потврдија и од самата Влада:
Според постигнатиот договор, Алтернатива ќе преземе одговорност во менаџирањето на раководните и управувачките органи во повеќе институции на централно и подрачно ниво. Меѓу нив, од поважните ги издвојуваме МЕПСО, Фондот за ПИОМ, Железници транспорт, Клинички центар Тетово, Агенција за странски инвестиции и др.
Ваквото сомневање за политизацијата на законот за висока раководна служба отворено го потврдија сите експертите во фокус-групата со кои разговаравме. Според нив, станува збор за политичка волја да се тргнат рацете од позициите на висока раководна служба при коалициските договори или при спроведувањето на партиските политики од позиција на извршна власт.
ЗАС и ЗВЈС – неколку проблеми
Во однос на измените во ЗАС (Закон за административни службеници) и ЗВЈС, експертите што имале увид во предложените законски решенија, а со кои разговаравме, имаат различни мислења. Дел од нив ги сметаат за добри. Други експерти, пак, велат дека имале доста забелешки за делови од ЗАС, за кој велат дека има подобрување во делот на мерит системот при вработување (тој и порано го овозможувал мерит системот доколку се спроведувал како што треба) и мали промени во однос на напредувањето, т.е. оценувањето на администрацијата. Но, имало други спорни елементи за кои граѓанскот сектор реагирал дури откако измените биле ставени на ЕНЕР, бидејќи претходно не биле вклучени во пишувањето на предлог-промените.
Кога станува збор за овие два закона, ЗАС и ЗВЈС, според дел од експертите, во еден дел станува збор за усогласување на двата закона, а во друг дел за подобрување на системот за вработување, категоризација и оценување на административните службеници.
Од департизацијата, непотизмот и кронизмот, зависи и интегритетот на јавната администрација генерално гледано, во смисла на отпорност на злоупотреби и корупција. И тоа повеќепати е истакнувано од сите домашни и меѓународни субјекти, кои директно или индиректно се задолжени или го оценуваат прашањето на корупцијата.
Двата закона според првичните сознанија од истражувањето би требало да бидат на дневен ред на Влада некаде во јуни 2022 година. Сепак, ЗАС на крајот од март беше разгледан и одобрен од Владата и беше најавено дека веднаш ќе биде испратен до Собранието, а едно од главните образложенија беа дека тоа е неопходно за да се усогласат измените во него со измените во Законот за минимална плата. Сепак, до крајот на март, ЗАС и покрај најавите, не можеше да се најде на веб-страницата на Собранието како доставен пропис за разгледување и усвојување.
Ситемот на плати е нужно да се реформира
Последното зголемување на минамалната плата во државата на 18.000 денари уште еднаш ја покажа потребата од реформа во системот на плати во јавната администрација. Во јавноста постои генерално убедување дека административците или вработените во јавен сектор имаат „висока плата за мала работа“, што може да се утврди само ако се следат сите дебатни емисии во медиумите каде што учествуваат и граѓани, а, дека платите во однос на продуктивноста се доволни, може да се слушне дури и од раководни лица во институции од централната власт, како што беше неодамнешната изјава на директорт на ФИТР. Но, уште од претходно, високи претставници на извршната власт изјавувале и изјавуваат дека имаат проблем со системот на плати, особено во некои области од јавниот сектор, а уште повеќе кај вработените во органите на државна управа (околу 16 илјади лица од вкупниот број вработени во јавниот сектор), при што и поради платите, квалитетни кадри од овие органи го напуштаат јавниот сектор. Доколку на ова се додаде и специфичниот проблем со платите во ИТ-секторите и на вработените во тие единици во јавниот сектор, кои се неспоредливо пониски со тие во приватниот, па од таму и малата заинтересираност за вработување лица со ваков образовен профил – сосема е јасна потребата ова да се смени и да се воспостави поефикасен систем на плати.
Дека се чувствува таа потреба покажува и Уредбата на Владата на РСМ од август 2021 година со која во централните институции на извршната власт имаа можност на 30 отсто од вработените да им исплаќаат додаток на плата до 30 отсто на вработените поради тежината и специфичноста на работата. Спроведувањето на оваа уредба беше овозможено со измените на Законот за извршување на буџетот, а со тоа се заобиколува и основниот закон за администрацијата – ЗАС, од чија последна верзија било тргнато и дотогашното регулирање на надоместоците со 5 отсто од вработените во ЈА. Но, се чини дека овие постапки се интервентни, како што беа интервентни и политиките за зголемувањата на платите на вработените во здравството, благодарение на што се постигна ефект на задоволство, особено кај специјалистичкиот кадар, но и кај средниот медицински персонал. Впрочем, за непостојаноста на тие интервентни политики за платите на државната/јавната администрација зборува и податокот дека на почетокот од 2022 година, новата Влада повторно донела Уредба со која се враќа процентот од само 5 отсто од вработените во државните институции, кои можат да добијат додаток на плата од 30 отсто.
Значи единствен систем за плати не постои, исто како што не постои ниту единствен и прецизен систем на оценување на администрацијата и мерење на нејзината продуктивност. Во поглед на платите, единствен документ што може да се најде на страницата на МИОА е компаративната анализа на системот на плати, каде што главна препорака е дека:
Во македонски услови не може да вирее либерален систем на плати во јавниот сектор, туку решението мора да сe бара во соодветна доза на регулирање и флексибилност за наградување на јавните службеници, со цел да се обезбеди оптимален сооднос на нивниот учинок и задоволството од платите, а притоа да се постигне/одржи висок квалитет на јавните услуги.
Ова укажува дека Владата на РСМ во политиките за реформи на ЈА засега не се занимава посебно со ова прашање, туку го решава според генерални политики од програмите. Според последните информации пред заклучување на овој Извештај, Владата инсистира на усогласување преку дијалог, а дел од синдикатите изразуваат незадоволства и најавуваат протести, бидејќи бараат повиски проценти на зголемување веднаш или во брз период, за месец – два.
Овој напис е изработен во рамките проектот Проверка на фактите за напредокот на Северна Македонија кон ЕУ, имплементиран од Фондацијата Метаморфозис. Написот, кој е првично објавен во Вистиномер, e овозможен со поддршка на американската непрофитна фондација NED (National Endowment for Democracy). Содржината на написот е одговорност на авторот и не секогаш ги одразува ставовите на Метаморфозис, НЕД или нивните партнери.
Крадењето авторски текстови е казниво со закон. Преземање авторски текстови и фотографии од ©DRNKA.MK е дозволено само делумно и со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.
