Говорот на омраза (и криминалот од омраза) е феномен што има тренд на влошување и зголемување во последните две-три години, вклучувајќи ја и 2022 година, а главна причина е неказнивоста, а не препознавањето и пријавувањето до надлежните институции. Ова се констатира во последниот извештај на „Метаморфозис“ за почитување на човековите права во РСМ: „Основни права-Рамка има, имплементацијата варира, секаде се потребни повеќе пари“
Проблемот со говорот на омраза во РСМ останува или поточно речено станува сѐ поголем проблем за кој општеството во целина засега не може да најде ефикасен одговор. Иако е забележан како проблем и почнува да се следи од пред повеќе од десет години, иако се преземени повеќе активни мерки и повеќе иницијативи, најпрво од невладиниот сектор, а потоа и од страна на државата, која го вгради како кривично дело во неколку членови од кривичното законодавство, иако и органите на прогонот, обвинителството и судската власт веќе имаат обуки и вложуваат извесни напори да се справат со говорот на омраза – резултатите изостануваат. Поточно, од разговорот со сите експерти што се занимаваат со ова прашање може да се оцени дека дури и се влошуваат.
Ова се наведува во извештајот на „Метаморфозис“ за почитување на човековите права во РСМ: „Основни права-Рамка има, имплементацијата варира, секаде се потребни повеќе пари“.
Бројот на случаи расте од 2020 година
Говорот на омраза расте од година во година, а драстично зголемување, за дури 160 отсто, е регистрирано од невладините организации на преминот од 2019 во 2020 година, на почетокот на пандемијата со ковид-19, и таа тенденција не запира, т.е. се регистрира и денес. Според експертите на Хелсиншкиот комитет за човековите права од 2014 година до 1.6.2022 година се регистрирани 3.046 случаи на говор на омраза. Регистрирањето на овие случаи може да се види на интернет-платформата за пријавување говор на омраза, која е воспоставена во 2014 година од страна на ХКЧП, со помош на американскиот NED, „Говор на омраза„ (govornaomraza.mk), која е активна речиси 10 години. ХКЧП од 2018 и систематски, и аналитички и практично се занимава со говорот на омраза и со начините за негово регистрирање, превенција, како и со зголемување на јавната свест за сериозноста на проблемот. Тие 3.046 случаи што се регистрирани од тогаш се чисти случаи на говор на омраза по 14 различни основи, кои ги препознава и законот, и вреди да се истакне дека се проверени и филтрирани од бројот на пријави, кој е многу поголем, т.е. нема сомневање дека станува збор за случаи на говор на омраза.
Како најчести основи за говор на омраза од оваа статистика се издвојуваат етничката припадност – со 1.477 случаи или 37 отсто, политичката припадност – со 922 случаи или 23 отсто, сексуалната или родовата припадност – со 901 случај или 23 отсто, пол и род – со 238 случаи или 6 отсто.
Говорот на омраза може да се сретне секаде, но најчести платформи за дисеминација се социјалните мрежи. Ако се рангираат од страна на експертите, најмалку го има на традиционалните медиуми, многу повеќе на онлајн-медиумите, но дефиниитвно како платформи „сејачи“ на говор на омраза се злоупотребуваат „Фејсбук“, „Јутјуб“ и, во последно време, „Тик-ток“, се наведува во извештајот на „Метаморфозис“.
Трендот на пораст е потврден и од статистиката што ја води и Комисијата за спречување и заштита од дискриминација. Само од 2021 до јануари 2022 година, Комисијата има донесено 14 одлуки за сторена форма на дискриминација преку говор на омраза или вознемирувачки говор искажан преку средства за јавно информирање/медиуми, а најчесто преку социјалните мрежи „Фејсбук“ и „Твитер“. Ваквиот говор бил насочен кон лица што припаѓаат на маргинализирана група, а се однесуваат на сексуална ориентација, односно врз основа на пол, род, сексуална ориентација, родов идентитет. Врз основа на национална или етничка припадност, потекло, попреченост, семејна или брачна состојба и друго има уште седум случаи каде што е утврден вознемирувачки говор или дискриминаторски говор, така што вкупно има преку 20 такви случаи за 2021 г., само преку средства за јавно информирање/медиуми, каде што спаѓаат и социјалните мрежи.
Но, бројката драматично расте во 2022 година, па така Комисијата во својот квартален извештај за јануари-март 2022 година изнесува податок дека дури 50 отсто од претставките каде што е утврдена дискриминација, односно 13 претставки, се однесуваат на дискриминација сторена преку средства за јавно информирање/медиуми, а најголемиот број од нив се однесуваат на социјалната мрежа „Фејсбук“, преку која е утврдено вознемирување или повикување, поттикнување и инструкција за дискриминација преку објавување дискриминаторска содржина. Освен на „Фејсбук“, ваков говор и содржина се детектирани и преку „Јутјуб“, „Твитер“ и кај еден интернет-портал.
Доколку се земат случаите што ги регистрирале новинарските здруженија во последните година-две и други невладини организации (на пример, само „Метаморфозис“ има регистрирано околу десет случаи на говор на омраза и поттикнување кривични дела од омраза кон своите вработени), сосема е јасна големината на проблемот со кој се соочува општеството.
Неказнивоста е основа за раст на говорот на омраза
Според експертите од ХКЧП, еден од најгорливите проблеми е тоа што нема системска казнивост на говорот на омраза. Тие, исто како што тоа го детектира и ЕК во своите извештаи, истакнуваат дека државата нема систем на казнување, иако невладиниот сектор помага при неговото детектирање, прибирање докази, комуникацијата меѓу Јавното обвинителство и Министерството за внатрешни работи, но, на крајот, судската пракса ги докажува поразителните бројки, бидејќи случаите за кои е поведена постапка за говор на омраза од страна ЈО во судовите, се брои на прстите од една рака за години наназад.
Бидејќи и од страна на новинарските здруженија, по нивните пријави за говор на омраза кон новинари од ЈО, па и од судовите често се добива оправдување дека нема обучени обвинители и судии што би се справувале со овој проблем, ХКЧП со помош на Академијата за судии и обвинители и со поддршка од ОБСЕ во 2021 година организирал обуки за обвинители и судии низ кои минале 60 учесници, а со припадниците на соодветниот Сектор за внатрешни работи за форензика и компјутерски криминал обуките се организирале малку посложено, т.е. низ подрачните единици во секој регионален сектор во државата, се наведува во извештајот на „Метаморфозис“.
Неопходна се измени на законската рамка
Како еден од начините за поефикасно справување со феноменот на говорот на омраза, експертите препорачуваат дека треба системски да се размисли за измени на правната рамка за решавање на проблемот.
Имено, тие се сложни дека и сегашниот Кривичен закон, кој во пет члена детектира и пропишува санкции за говор на омраза по разни основи, релативно добро ја покрива оваа проблематика, иако не исклучуваат дека можеби и тука може да се додадат нови членови со кои би се зајакнала покриеноста на различниот говор на омраза. Но, како проблем тие ги истакнуваат илјадниците примери на говор на омраза или граничен говор, кој освен дискриминација може да предизвика во континуитет и кривични дела од омраза, а кои тешко се гонат кривично. На пример, коментари на „Фејсбук“ под постовите на носителот на профилот и слични примери на другите социјални мрежи. Во таа насока, експертите препорачуваат да се размислува и за засилување на прекршочната одговорност, т.е. да се интервенира во Законот за прекршоци, а како една од мерките што може да помогне е и давање овластување на некои институции да имаат и прекршочна улога, т.е. да издаваат прекршочни казни. Како пример ја посочија Комисијата за спречување и заштита од дискриминација, чии членови и самите размислуваат во таа насока и ќе покренат иницијатива да имаат и такво овластување.
Во спротивно, неказнивоста создава мултиплицираност и повратништво, т.е. ист сторител на говор на омраза, кој еднаш бил на некој начин санкциониран, да се врати и да го повторува делото. Дополнително, експертите нагласуваат дека проблем што го мачи општеството, а кој е близок до говорот на омраза е сајбер-булингот. Тие истакнуваат дека во РСМ во законодавството таа материја не е ниту дефинирана, а камоли да се зборува за справување со неа.
Но, неказнивоста не само што предизвикува пораст на говорот на омраза, туку предизвикува и злосторства сторени од омраза. Хелсиншкиот комитет за човековите права од 2014 година системски го следи и феноменот на кривични дела од омраза преку својата специјализирана веб-страница Злосторства од омраза. Податоците за 2021 година сѐ уште се систематизираат и анализираат, а во 2020 година се регистрирани 104 злосторства од омраза, што е пад во однос на 2019, но според ХКЧП, тоа се должи на пандемијата.
Извештајот на „Метаморфозис“ за почитување на основните права, каде се опишува и состојбата со говорот на омраза е изработен со поддршка од американскиот Национален фонд за демократија“ – НЕД.
Овој напис е изработен во рамките на проектот Проверка на фактите за напредокот на Северна Македонија кон ЕУ, имплементиран од Фондацијата Метаморфозис. Написот, кој е првично објавен во Вистиномер, e овозможен со поддршка на американската непрофитна фондација NED (National Endowment for Democracy). Содржината на написот е одговорност на авторот и не секогаш ги одразува ставовите на Метаморфозис, НЕД или нивните партнери.
Крадењето авторски текстови е казниво со закон. Преземање авторски текстови и фотографии од ©DRNKA.MK е дозволено само делумно и со ставање хиперлинк до содржината што се цитира.
